Een New Deal voor de kunsten

De coronacrisis daagt uit tot vergezichten voor of voorbij ‘het nieuwe normaal’. Misschien markeert dit jaar wel de overgang naar een betere samenleving, die de waarde van kunst en cultuur omarmt. Een New Deal voor de kunsten kan daarbij helpen. Hoe zou die er uit kunnen zien?

Het lijkt nog maar zo kort geleden. ‘In 2020 wordt het allemaal beter. Tenminste, dat verwacht het kabinet’, schrijft de Volkskrant, waarna een uiteenzetting volgt van de fiscale voordelen en andere prettige financiële voor­ uitzichten voor het nieuwe jaar (Herderscheê 2020). Het kabinet verwacht een begrotings­ overschot van 3,2 miljard euro.
Ook in cultureel opzicht zijn er mooie perspectieven. NRC Handelsblad kopt op 8 januari: ‘Beethovenjaar! Fellini­jaar! Rafaël­ jaar! En nog veel meer’ (Steenhuis 2020). In dezelfde editie komt Emilie Gordenker, de kers­ verse directeur van het Van Gogh Museum, aan het woord: ‘We zijn slachtoffer van ons eigen succes. (...) We zijn erin geslaagd de drempel
te verlagen. Veel meer mensen vinden het nu normaal: je gaat een weekend ergens naartoe – en dan ga je daar naar het museum. En ja, dat heeft een nadeel: alleen zijn met een schilderij, dat zit er niet meer in’ (Pama et al. 2020).

Wie wist toen dat het allemaal anders zou gaan?
Op 11 januari jongstleden bericht de Volkskrant voor het eerst over het nieuwe virus dat in Wuhan is opgedoken 1. Erg alarmerend klinkt het niet. Op 24 februari is het virus voorpaginanieuws. In Noord­Italië worden elf dorpjes van de buitenwereld afgesloten, de voorbode van een lockdown van het hele land. In Nederland zijn de zorgen nog ver weg.

‘Frans Hals blijft thuis, net als jij’ staat er op de site van zijn museum in Haarlem. De rest is geschiedenis, of liever, onze dage­lijkse realiteit. Nederland is in de greep van het coronavirus. Op 12 maart worden we ’s middags naar huis gestuurd. Alle evenementen met meer dan 100 personen worden afgelast.

Vervolgens gaan de scholen dicht, cafés op slot. Het hele culturele leven wordt stilgelegd. Snel schakelt de culturele sector om. Binnen enkele dagen staan er tientallen initiatieven online. ‘Frans Hals blijft thuis, net als jij’ staat er op de site van zijn museum in Haarlem. Het biedt alternatieve activiteiten aan, zoals het zelf maken van een stilleven. En zo wemelt het van de livestreamings, podcasts en andere initiatieven die de band met het publiek levend houden: van de Decamerone door ITA tot de Bijlmer Parktheater Quiz 2. Minister Van Engels­ hoven roemt de veerkracht van de sector en benadrukt de troostrijke werking van kunst
en cultuur.

300 miljoen euro
De sector organiseert zich in een Taskforce
die samen met rekenaars en ambtenaren van het ministerie becijfert dat de geschatte inkomsten­ derving tot 1 juni minimaal 969 miljoen euro bedraagt. Daarin is geen rekening gehouden met een zomer zonder festivals en een herstart van het culturele leven die maanden, zo niet langer gaat duren. Terwijl minister Hoekstra aankondigt de KLM whatever it takes te zullen redden, groeit de druk op minister Van Engels­ hoven. Brandbrieven stapelen zich op, de Raad voor Cultuur richt zich tot de minister­president, de Creatieve Coalitie – spreekbuis van de getroffen zzp’ers – draait een alarmfilm 3.

De minister maakt tijdens het televisie­ programma M bekend dat er 300 miljoen euro extra beschikbaar komt voor de culturele sector. Het bedrag verbleekt bij de gevreesde schade en komt met name ten goede aan rijksgesubsi­ dieerde instellingen. Maar het zijn ook en vooral de acteurs, musici, kunstdocenten, ontwerpers, tekstschrijvers, technici, producers, kortom een keten van freelancers en zzp’ers, die hun opdrachten en inkomsten in rook zien opgaan.

Later trekt de kritiek bij. De 300 miljoen worden ‘een stap voorwaarts’ genoemd (Pronk et al. 2020). In het Kamerdebat op 28 april zegt de minister zelf ook dat er meer moet gebeuren. Theatermaker Camie Bonger, cabaretier Erik van Muiswinkel en beeldend kunstenaars Merel Noorlander en Tinkebell pleiten daags voor het debat voor het fiscaal aantrekkelijker maken van aankopen en andere investeringen in kunst (Burghoorn 2020b). Ook dat zal de minister onderzoeken.

New Deal
Als ik dit schrijf (15 mei) zitten we al weken in de ‘intelligente lockdown’ en zijn we aan de ‘intelligente herstart’ begonnen. Dat de schade voor de culturele sector vele miljarden meer zal zijn dan 969 miljoen euro, is een veilige veronderstelling. 2020 wordt een van de grote scheidsjaren in de geschiedenis. 
Deze tijd daagt uit tot vergezichten voor of voorbij ‘het nieuwe normaal’. Kan dit jaar ook de overgang markeren naar een betere samenleving? Een die meer oog heeft voor de sterk gegroeide verschillen tussen arm en rijk, die de ogen opent voor de uitputting van de aarde? Maar ook een samenleving die de waarde van kunst en cultuur omarmt? Ramsey Nasr vatte het prachtig samen: ‘Het virus houdt ons binnen, kunst brengt ons naar buiten’ (Nasr 2020).

Het IMF voorziet de grootste economische recessie sinds de beurskrach van 1929 (Vos 2020). Hoe overleeft de kunst de ijstijd die op ons af komt? President Roosevelt ontwierp in de jaren dertig een New Deal om Amerika uit de recessie te loodsen, een programma van Relief, Recovery en Reform. Het is tijd voor zo’n New Deal voor de kunsten. Hoe zou die eruit kunnen zien?

Aan de drie R’s van Roosevelt gaat de R van Reflectie vooraf. Ik noem daarbij twee zaken. Allereerst valt op hoe kwetsbaar de arbeids­ markt van de culturele sector is, ondanks de indrukwekkende bijdrage aan het bruto nationaal product (CBS 2019). Liefst 60 procent werkt als zzp’er, vaak tegen een relatief laag tarief, zonder reserves en goed sociaal vangnet. We wisten natuurlijk al tijden dat dat niet goed kan gaan.

Gelukkig wordt er in het kader van het Platform Arbeidsmarkt Culturele en Creatieve Toekomst gewerkt aan betere arbeidsvoor­ waarden voor de sector, die daarbij niet enkel naar de overheid kan kijken. Juist werkgevers hebben nu een zware verantwoordelijkheid. Een fatsoenlijke beloning is voor elke opdracht­ gever altijd een keuze, ook in tijden van crisis.

Dat brengt me op het tweede punt, de relatie tussen kunst en politiek. Kort voor de corona­ uitbraak vroeg Eric de Vroedt, artistiek directeur van Het Nationale Theater, tijdens een solida­ riteitsavond in ITA retorisch aan de politiek: ‘Kunt u ons alsjeblieft behandelen als de keihard werkende professionals die we zijn?’ (Vroedt 2020). De sector hoopt natuurlijk op een ‘Ja’.

Tien jaar nadat Halbe Zijlstra de sector wegzette met zijn ‘iedereen­-moet­-zich­ zorgen maken’­ mentaliteit, voelt de culturele sector zich nog steeds miskend als een speeltje voor de elite, al zijn de bezuinigingen deels gerepa­reerd. Het wordt tijd dat kunst en politiek terug­ gaan naar een volwassen en positieve relatie. Een minimumuurtarief voor zzp’ers, zoals afgesproken door de architecten (Giele 2019), moet ook voor andere delen van de sector te regelen zijn. Evenals het naleven van honora­ riumrichtlijnen. Fair Practice, juist nu. Van de politiek mag verwacht worden dat ze de kunsten en creatieve industrie tegemoet treedt als wel­ kome partner voor de toekomstige opgaven
van Nederland.

Relief en Recovery
Dan naar de Deal. Om door de crisis heen te komen, is er eerst Relief nodig en 300 miljoen euro overheidssteun is niet genoeg, zeker niet voor kleine initiatieven en vrije producenten. Amsterdam heeft inmiddels 17 miljoen toe­ gezegd. ‘Een enorm bedrag’, stelt wethouder Touria Meliani, maar vooral bedoeld voor meerjarig gesubsidieerde instellingen (Ekker 2020). Eén groot nationaal overbruggingsfonds voor de culturele sector, aanvankelijk alom bepleit, staat niet meer op de agenda. Toch zou dat publieke en private middelen kunnen bundelen. Renée Steenbergen riep op om met miljardensteun geholpen grote bedrijven als KLM te verplichten daaraan bij te dragen (Steenbergen 2020). Naast meer overheids­ middelen is het belangrijk het maatschappelijk draagvlak voor de kunsten om te zetten in finan­ ciële bijdragen van particulieren, zeker nu zoveel cultuur ‘om niet’ online wordt aangeboden. Crowdfunding, zoals gefaciliteerd door Voor­ dekunst, biedt mogelijkheden. Snelle uitbreiding van fiscale voordelen bij giften, zoals bepleit door Tinkebell c.s., eveneens.

Na de acute Relief zal er een fase van Recovery nodig zijn. Deze moet, gezien het risico van nieuwe uitbraken, tot ver in de komende beleids­ periode duren. De bescheiden manier waarop instellingen straks weer bezoekers kunnen ontvangen, brengt vooralsnog extra kosten met zich mee. Het zou al schelen als de overheden de huisvestingslasten van instellingen verlichten, die zwaar op hun exploitatie drukken (Wijn 2018)4. Dit kan de instellingen ruimte bieden om middelen in te zetten voor hun programme­ring, die voor een flink deel online zal zijn.
Digitale programmering zit al in een stroomversnelling. Brede ondersteuning voor de creatieve sector is nodig om dit verder te ontwikkelen, zowel inhoudelijk als qua verdiencapaciteit 5. Daarbij kunnen DEN, kennis­ instituut cultuur en digitalisering, en Cultuur+Ondernemen een rol spelen, maar ook de fondsen, vooral bij de financiering van klein­ schalige initiatieven. Als het gaat om cultuur­ onderwijs, kan van scholen een reëlere bijdrage in de kosten worden gevraagd. Kunstdocenten kunnen dan vaker structureel werkzaam zijn in het onderwijs, wat tegelijk onderkent dat creativiteit onmisbaar is voor de vorming van toekomstige generaties.

Reform
Tot slot Reform. Hier liggen de uitdagingen al langer voor het oprapen, om te beginnen binnen het cultuurnotastelsel. De coronacrisis viel ongelukkig genoeg samen met de complexe aanvraagsystematiek voor de verlening van meerjarige subsidies. Het lukt maar niet dit stelsel te vereenvoudigen. De recente forse Internationale platforms en streamingdiensten strijken enorme verdiensten op, maar dragen nauwelijks bij aan de ontwikkeling en productie uitbreiding van de basisinfrastructuur (BIS) heeft het er niet overzichtelijker op gemaakt.

Alle aandacht voor dit verdeelmechanisme ontneemt het zicht op wezenlijke vragen als het gaat om de toekomst van de Nederlandse cultuur. Uit de Cultuurindex Nederland blijkt dat het niet goed gaat met de positie van bijvoorbeeld de film, het boek en de beeldende kunst van Nederlandse makelij (Brom et al. 2019). We verliezen in rap tempo terrein aan het buiten­ landse aanbod. Aanleiding temeer om Neder­ landse cultuuruitingen meer te stimuleren, ondersteunen en beschermen.
Internationale platforms en streaming­ diensten strijken enorme verdiensten op, maar dragen nauwelijks bij aan de ontwikkeling
en productie. Een dagje Nederlandse muziek draaien op de radio tijdens de coronacrisis zet geen zoden aan de dijk (Nu.nl 2020). Wil Nederland ‘een levendige audiovisuele cultuur’ behouden, dan is een snelle invoer van heffingen op de streamingdiensten, ten goede van Neder­ landse producties, zoals door de Raad voor Cultuur geadviseerd (Raad voor Cultuur 2018) en door Paul Rutten toegelicht (Rutten 2019), zeer gewenst. Er is daarop eind 2019 reeds besloten tot een investeringsverplichting, maar de vraag is of die ver genoeg gaat en of die er snel genoeg komt (Engelshoven et al. 2019).

Ook voor de beeldende kunst is een assertiever cultuurbeleid gewenst. Op oudejaarsdag 2019 – toen de crisis nog ver uit zicht was – vroeg
Hans den Hartog Jager zich terecht af waarom Nederlandse tentoonstellingsmakers zo weinig beeldend kunstenaars uit eigen land program­meren (Hartog Jager 2019). Nederlandse galeries hebben het bovendien al tijden moeilijk op de internationale markt. Inmiddels staat de beeldendekunst door de crisis op een keerpunt. Charles Esche (directeur Van Abbemuseum) concludeerde in de Volkskrant: ‘We keren terug naar de wereld om ons heen. We moeten de diepte van het lokale zoeken, die is lang genegeerd.’ En voordat het verwijt van provin­ cialisme klinkt, ter relativering een tweede citaat uit zijn mond: ‘Ik ben in dat systeem geprivile­ gieerd geweest, maar je ziet op al die biënnales vrijwel dezelfde kunst. Niet zo verrassend,net als dat de koffie van Starbucks overal hetzelfde smaakt’ (Burghoorn 2020a).

Wanneer een fors deel van de BIS wordt overgedragen aan de fondsen, komt bij het ministerie en de Raad voor Cultuur beleids­ capaciteit vrij voor andere, urgente dossiers: versteviging van de arbeidsmarkt, stimulering van Nederlandse cultuur in een sterk concur­ rerende internationale context, samenwerking met gemeenten en provincies, en verbinding van kunst en creatieve industrie met de grote opgaven van Nederland op het gebied van ruimtelijke ordening en klimaattransitie. Rijksbouwmeester Floris Alkemade legt daar in zijn recent verschenen De toekomst van Nederland een uitdagende routekaart voor klaar (Alkemade 2020).

Reform betekent ook een paradigmawisseling in hoe naar de positie van cultuur in de politiek gekeken wordt. Het belang van cultuur is, gevoed door marktdenken en gericht op maximalisatie van inkomsten en publiek, steeds meer in een economisch denkraam geplaatst. De wereld
na corona biedt ruimte voor een ander perspec­tief dan kosten en rendement: ruimte voor verbeelding, verbinding en expressie. Ruimte om samen te werken aan een mooier Nederland. 

DIT ARTIKEL IS ONDERDEEL VAN EEN GRATIS UITGAVE VAN DE BOEKMANSTICHTING 'KUNST EN DE CORONACRISIS, IMPACT EN TOEKOMST'. JE VINDT HET HELE DOCUMENT VIA DEZE LINK.

Jan Jaap Knol is directeur van de Boekman­ stichting. Tot maart 2019 was hij directeur­ bestuurder van het Fonds voor Cultuur­ participatie. Daarvoor was hij werkzaam in diverse beleids­ functies op het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. 

Literatuur:

Alkemade, F. (2020) De toekomst van Neder­ land, de kunst van richting te veranderen. Bussum: Uitgeverij THOTH.

Brom, R. (et al.) (2019) De staat van cultuur 4. Amsterdam: Boekmanstichting.

Burghoorn, A. (2020a) ‘De kunsten wacht een kanteling’. Op: www.volkskrant.nl, 8 mei.

Burghoorn, A. (2020b) ‘Offensief voor meer cultuurgeld: maak investeren in kunst fiscaal aantrekkelijk’. Op: www. volkskrant.nl, 27 april.

CBS (2019) ‘Bijdrage cultuur in media aan economie 3,7 procent’. Op: www.cbs.nl, 19 juli.

Ekker, J.P. (2020) ‘Cultuursector krijgt 17 miljoen euro: “Het is een enorm bedrag”’. Op: www.parool.nl, 8 mei.

Engelshoven, I.K. van en A. Slob (2019) Stimuleringsmaatregel Nederlands cultureel audiovisueel aanbod. Tweede Kamer 32820, nr. 330.

Giele, M. (2019) ‘Nieuwe architecten­cao stelt minimumtarief zzp’ers vast’. Op: www.dearchitect.nl, 20 november.

Hartog Jager, H. den (2019) ‘Weg met de zachte zeurende zelfhaat in Nederlandse musea’. Op: www.nrc.nl, 31 december.

Herderscheê, G. (2020) ‘Wat er in 2020 verandert voor uw portemonnee’. Op: www.volkskrant.nl, 1 januari.

Nasr, R. (2020) ‘In tijden van corona biedt kunst houvast door mee te wankelen’. Op: www.nrc.nl, 1 april.

Nu.nl (2020) ‘Radiozenders tijdens Konings­ dag in teken van Nederlands product!’. Op: www.nu.nl, 5 april.

Pama, G. en S. Smallenburg (2020) ‘Nieuwe directeur Van Gogh:
“In het museum wordt het nooit meer stil”’. Op: www.nrc.nl, 8 januari.

Pronk, I. en N. Schipper (2020) ‘Extra geld voor noodlijdende cultuur is “een eerste stap voorwaarts”’. Op: www.trouw.nl,
16 april.

Raad voor Cultuur (2018) Sectoradvies audiovisueel: zicht op zo veel meer. Den Haag: Raad voor Cultuur.

Rutte, P. (2019) Voor een levendige audiovisuele cultuur. S.l.: Paul Rutten Onderzoek.

Steenbergen, R. (2020) ‘Het is tijd voor een collectief fonds: steun onze kunst!’. Op: www.nrc.nl, 29 april.

Steenhuis, P. (2020) ‘Beethovenjaar! Fellini­ jaar! Rafaëljaar! En nog meer’. Op: www.nrc.nl, 8 januari.

Vos, C. (2020) ‘IMF somber: crisis grootste sinds jaren dertig, Nederlandse economie krimpt met 7,5 procent’. Op: www. volkskrant.nl, 14 april.

Vroedt, E. de (2020) ‘Eric de Vroedt: “Kunt u ons alsjeblieft behandelen als de kei­ hard werkende professionals die wij zijn”’. Op: www.theaterkrant.nl, 3 maart.

Wijn, C. (2018) ‘Onderken de werking van de Wet van Bouwdrift: investeer in programmering’. Op: www.corwijn.nl, 11 april.

Noten

1 www.volkskrant.nl/nieuws­achtergrond/ mysterieus­longvirus­eist­eerste­dode­in­ china~b5857bcd/

2 Een overzicht van de online­initiatieven is te vinden op www.boekman.nl/ actualiteit/online­cultureel­initiatieven/

3 catalogus.boekman.nl/extern/ dispatcher.aspx?action=historySearch& database=ChoiceFullCatalogue&search =(((((ti%20=%20%22corona*%22)% 20))%20OR%20(((sa%20=%20%22corona*%22)%20))))&limit=20&SRT0 =sj,ms,du&TYP0=n,a,d&SEQ0= descending,ascending,descending& position=1.

4 Vergelijk ook de brief van de Taskforce aan minister Ollongren (Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties) waarin wordt gevraagd om compensatie van de huisvestingslasten (www.kunsten92.nl/ wp­content/uploads/2020/05/Brief­ taskforce­culturele­creatieve­sector­ VNG­aan­min­BZK­Ollongren­12­mei­ 2020.pdf).

5 Vergelijk www.den.nl/aan­de­slag/ beleid­maken/digitaal­dna en www.cultuur­ondernemen.nl/digitale­ verdienmodellen­voor­tijdens­de­ coronacrisis.