Gemeente-special #3: openbare bibliotheken, altijd essentieel

Op 16 maart a.s. vinden de gemeenteraadsverkiezingen plaats. Gelet daarop biedt Cultureon met een reeks artikelen inzicht in de positie van de lokale cultuur. We zijn afgetrapt met een korte cursus gemeentefinanciën en daarna hebben we de sectoren in vogelvlucht behandeld. Deze week gaan we nader in op de openbare bibliotheken, die altijd essentieel zijn: ook in de (gedeeltelijke) lockdowns tijdens de coronacrisis. Veel basisgegevens zijn te vinden op de informatieve site bibliotheekinzicht.nl. 

In de volgende weken belichten we de andere lokale cultuursectoren.

(Digitale) basisvaardigheden voor volwassenen
De informatievoorziening en communicatie worden, ook door de coronalockdowns gedwongen, steeds digitaler in ons land. Toch vinden rond de 2,5 miljoen Nederlanders het moeilijk om te werken met een computer, smartphone of tablet. Eenzelfde aantal heeft moeite met taal en/of rekenen. 1,2 miljoen personen hebben nog nooit internet gebruikt. Dit gebrek aan (digitale) basisvaardigheden bemoeilijkt hun dagelijks functioneren en soms zorgt het ervoor dat mensen hun werk niet goed kunnen doen. Om ondersteuning te bieden hebben de openbare bibliotheken € 18 miljoen van het Rijk ontvangen voor Informatiepunten Digitale Overheid. Daarnaast werken zij vrijwel allemaal o.a. in de vorm van taalhuizen aan de verbetering van de ontbrekende basisvaardigheden bij de burgers. Voor mensen met een leesbeperking is er een specifiek aanbod via Aangepast Lezen.

Leesbevordering en digitale geletterdheid voor jeugdigen
Onderzoek heeft aangetoond dat lezen voor en met jonge kinderen relevant is bij de ontwikkeling van hun woordenschat en voor hun niveau in taal en rekenen daarna binnen het onderwijs. Alle bibliotheken verzorgen daarom voorleesactiviteiten ten behoeve van 0 tot 4-jarigen o.a. via het pakket BoekStart. Met name via Bibliotheek op School bereiken de instellingen 87% van de basisscholen met leesbevordering en 48% met digitale geletterdheid. Binnen het voortgezet onderwijs wordt er door 85% van de bibliotheken met bijna de helft van de scholen samengewerkt, het gaat met name om VMBO-scholen. Ook begeleiden bij huiswerk en bieden van studieplekken behoren tot het takenpakket van veel instellingen. Om de drempel voor het lenen van boeken c.a. zo laag mogelijk te maken wil het Rijk  de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen (Wsob) in 2022 wijzigen zodat jeugdcontributie niet langer mogelijk is. Tot op heden kan het college van B&W deze op basis van de wet vaststellen tot maximum de hoogte van de bijdrage vanuit volwassenen. Er vinden nog wel gesprekken plaats over de leenrechtvergoeding aan auteursrechthebbenden. 

Minder fysieke meer digitale uitleningen

Het aantal fysieke uitleningen op lokaal niveau daalt al lang: het betrof in 2019 63 miljoen oftewel 18 items per persoon, een derde van het aantal in 1990. Door de coronasluiting daalde dit in 2020 verder tot 45 miljoen uitleningen. 3% oftewel 1,3 miljoen items waren niet beschikbaar in de eigen bibliotheek en zijn via het veelal provinciale interbibliothecair leenverkeer toch bij de aanvrager gekomen. Bijna 300.000 bibliotheekleden maken actief gebruik van hun account om landelijk e-books te lenen. Men kan ook een ‘digital only’-lidmaatschap nemen. Ten gevolge van corona zijn de digitale uitleningen gestegen: de 32.000 titels werden in 2019 3,8 miljoen, in 2020 5,6 miljoen en vorig jaar 5,8 miljoen keer gebruikt.

Grote ‘vereniging’                                                                                                                                     
Bij de openbare bibliotheken gaat het om 150 organisaties met ruim 900 vestigingen, de afstand tot een locatie is gemiddeld 2 kilometer. Hun collectie bevat 24 miljoen boeken, cd/dvd’s en bladmuziek. Zij hebben 3,5 miljoen abonnees, iets meer dan de helft is jonger dan 18 jaar. De volwassenen betalen samen ongeveer € 49,5 miljoen lidmaatschapskosten. Daarnaast is er o.a. € 19 miljoen aan inkomsten uit specifieke activiteiten. Hiermee zijn deze instellingen bijna de grootste ‘vereniging’ van ons land. Iets minder dan de sporters bij NOC*NSF en de weggebruikers bij de ANWB. Bij deze cijfers kan bovendien in acht genomen worden dat de door volwassenen geleende boeken bij meerdere personen in een gezin kunnen circuleren.

Veel bezoekers 
Voor de coronaperiode in 2019 was het aantal bezoekers 63 miljoen oftewel gemiddeld 3,7 keer per inwoner. De gemiddelde bezoeker is vrouw, jong, hoogopgeleid en niet-westers. De helft van de volwassenen bezoekt de bibliotheek nooit: zij lenen of kopen boeken elders, houden niet van lezen, informeren zich via internet of hebben geen tijd. 

Zo veel mogelijk open, ook tijdens coronalockdowns 
Tijdens de eerste coronalockdown in maart 2020 moesten de bibliotheken sluiten evenals andere culturele instellingen. Maar met het oog op de tweede lockdown ontstond er politieke discussie hierover vanwege hun maatschappelijke belang. Door een Kamermotie konden de bibliotheken daarom eind 2020 deels open blijven voor bijvoorbeeld: educatieve programma’s in kleine groepen, beschikbaar stellen van studieplekken, kleinschalige bijeenkomsten ten behoeve van kwetsbare inwoners zoals laaggeletterden en spreekuren. De discussie werd in het voorjaar van 2021 opnieuw gevoerd: toen werden de bibliotheken, op aandringen van meerdere politici in de Kamer, meteen meegenomen in een eerste stap van het openingsplan. Ook bij de lockdown van december 2021 bleven de bibliotheken open als essentiële voorziening voor het zonder coronatoegangsbewijs afhalen van boeken en het volgen van activiteiten op het gebied van educatie, studie en voorlichting.

Wettelijke bepalingen
Gemeenten zien het nut van de openbare bibliotheken. Zij verlenen hieraan dan ook jaarlijks ongeveer € 420 miljoen subsidie, 85% van de kosten. Het Rijk onderstreept dit belang in de Wsob, die vijf functies benoemt: kennis/informatie; ontwikkeling/educatie; lezen/literatuur; ontmoeting/debat; kunst/cultuur. De uitleen van met name boeken is een kerntaak. Daarnaast hebben de bibliotheken een steeds bredere rol in de samenleving. De wet verplicht niet tot een eigen lokale instelling, maar gemeentebesturen moeten wel ervoor zorgen dat hun inwoners een bibliotheek kunnen gebruiken. Het Rijk biedt beleidsmatige ondersteuning en stimuleert regelmatig met financiële ad hoc maatregelen het behoud van een gespreid netwerk aan voorzieningen.

Bibliotheekconvenant 2020-2023
De Vereniging van Openbare Bibliotheken behartigt de belangen van de lokale organisaties. Deze worden bovendien begeleid door provinciale ondersteuningsinstellingen (POI’s) en de Koninklijke Bibliotheek (KB). Zij allen hebben samen met de betrokken overheden het Bibliotheekconvenant 2020-2023 gesloten. Hierdoor kan de sector een (nog) betere bijdrage leveren aan actuele maatschappelijke opgaven. De focus ligt op het bevorderen van: lezen, participatie in de informatiesamenleving en een leven lang ontwikkelen. Om dit te verwezenlijken bevat het convenant een aantal randvoorwaarden: a. De bibliotheek is een robuuste organisatie die goed bereikbaar en toegankelijk is; b. Er zijn voldoende en goed gekwalificeerde medewerkers en vrijwilligers; c. Er is een collectief landelijk bibliotheeksysteem; d. De kwaliteit van de dienstverlening is hoog door certificering en monitoring; e. De samenwerking in het netwerk is sterk; f. Innovatie en vernieuwing zijn goed geregeld.