Gemeente-special #5: Beeldende kunst, overal aanwezig
Gemeente-special #5: Beeldende kunst, overal aanwezig
Overal is beeldende kunst te zien. Er staan beeldhouwwerken en kunstobjecten alleen of samen in de buitenlucht, bij scholen en rond openbaar toegankelijke voorzieningen. Vaak tot stand gekomen via aankopen of opdrachten op basis van de zogeheten landelijke of gemeentelijke percentageregeling. Voor de meer geïnteresseerde burgers zijn er tentoonstellingsruimtes, presentatie-instellingen en musea. Met name in de 36 grotere gemeenten die extra rijkgeld krijgen en waar vaak veel kunstenaars wonen subsidiëren de lokale overheden ook ateliers, kunstenaarsinitiatieven en broedplaatsen. Soms is er een centrum voor beeldende kunst, artotheek of kunstuitleen. Individuele subsidies of leningen behoren tot de gemeentelijke financieringsmogelijkheden. Tot slot geldt dat deskundig advies en participatie lokaal van belang zijn.
Door de landelijke percentageregeling is het Rijksvastgoedbedrijf de grootste opdrachtgever voor beeldende kunst in Nederland. De regeling houdt in dat bij bouw, verbouw of aankoop van vastgoed een percentage van het budget wordt besteed aan kunst. Dit geldt wanneer het budget hoger is dan € 1.000.000,-. De percentageregeling heeft geleid tot een zeer omvangrijke en belangrijke collectie beelden, foto´s, schilderijen, installaties en andere vormen van kunst in en rond gebouwen van de rijksoverheid. Samen met de kwaliteiten van de gebouwen zorgt dit voor een zo goed mogelijk inspirerende (werk)omgeving.
Model-verordening kunst in lokale leefomgeving
Veel lokale overheden hebben in navolging van de rijksoverheid een gemeentelijke percentageregeling in het leven geroepen. De VNG heeft hiervoor al tientallen jaren geleden een handleiding gemaakt en een model-verordening ontwikkeld. Op basis daarvan trekken gemeenten geld voor beeldende kunst uit bij de nieuwbouw, verbouw en renovatie van gemeentelijke bouwwerken en gebouwen inclusief scholen, alsmede bij de aanleg, heraanleg en renovatie van infrastructurele voorzieningen zoals wegen, bruggen en tunnels. Veelal in de vorm van opdrachten, soms via aankopen. De doelstellingen zijn: het versterken van de kwaliteit van de gebouwde omgeving, de gebruiker van de gebouwen c.a. in contact brengen met eigentijdse kunst en de bevordering van de relatie tussen beeldende kunst en architectuur. Het rijksgesubsidieerde Mondriaan Fonds kan lokaal ondersteunen via de subsidieregeling KunstOpdracht. https://vng.nl/brieven/modelverordening-percentageregeling-beeldende-kunst
Stappenplan beheer en behoud
Met het geven van een opdracht en het feestelijk onthullen van een beeldende kunstwerk is de zaak nog niet klaar. Veel beelden en objecten hebben onderhoud nodig en hun toestand moet in de gaten gehouden worden, ook vanwege vandalisme. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft na een eerdere handreiking samen met de VNG in 2021 het ‘Stappenplan kunst in de openbare ruimte. Een leidraad voor beheer en behoud’ laten verschijnen. Het bevat praktische informatie en gaat in op probleemsituaties waar eigenaren, beheerders en andere betrokkenen mee te maken kunnen krijgen. Aan bod komen onder andere onderhoud, documentatie, waardering, risicomanagement, schade en restauratie. https://www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/publicaties/2021/01/01/stappenplan-kunst-in-de-openbare-ruimte
Tentoonstellingsruimtes, presentatie-instellingen en musea
Gemeenten subsidiëren een scala aan plekken waar kunst getoond kan worden. Presentatie-instellingen zijn gericht op actuele werken van opvallende kunstenaars, in bijzondere gevallen ontvangen zij subsidie van de rijksoverheid en/of het Mondriaan Fonds. Daarnaast zijn er kunstmusea, met name gericht op de moderne kunst van de jaren twintig tot zestig van de 20e eeuw en op de hedendaagse kunst erna. Enkele jaren geleden is de richtlijn kunstenaarshonoraria ontwikkeld voor de beloning van kunstenaars bij tentoonstellingen en andere presentaties, het betreft een handreiking met een rekenmodel en checklist. Over het algemeen worden galeries niet gesubsidieerd, wel kan men bij een aantal instellingen kunstwerken op afbetaling kopen zonder rente via de landelijke KunstKoopregeling van het Mondriaan Fonds.
Ateliers, kunstenaarsinitiatieven en broedplaatsen
Vooral grotere gemeenten bekostigen in de ateliers van (beginnende) kunstenaars. In eerste instantie waren ook de zogeheten kunstenaarsinitiatieven vooral gericht op het realiseren van een goede werkomgeving. De laatste jaren wordt het accent echter steeds meer verlegd naar de presentatie- en ontwikkelingsfunctie. Vanuit enerzijds de huisvestingsnood en anderzijds de wens van gemeentebesturen om de aantrekkingskracht van hun stad of regio op kunstenaars en publiek te vergroten, kwam men op een aantal plekken tot de vorming van broedplaatsen.
Centra voor beeldende kunst, artotheken en kunstuitlenen
Centra voor beeldende kunst kunnen zich richten op voorlichting aan en begeleiding van de kunstenaars, op informatie of educatie voor het publiek of op beide groepen. Soms wordt de functie van artotheek of kunstuitleen hieraan of aan een openbare bibliotheek gekoppeld. Het verkrijgen van nieuwe kunst is echter duur en het bereik vanwege de één-op-één (leen)situatie beperkt.
Geen specifieke inkomensvoorziening, wel individuele subsidies en leningen
In Ierland is er onlangs gelet op de coronagevolgen een basisinkomen gedurende 3 jaar voor kunstenaars en creatieven gekomen. In ons land zijn de regelingen voor een tijdelijke inkomensvoorziening of beroepskostenvergoeding om als zelfstandige een carrière in de kunst op te kunnen bouwen al jaren geleden afgeschaft. Wel subsidieert het Rijk via het Mondriaan Fonds talentvolle beeldende kunstenaars in verschillende fases van hun loopbaan met de regelingen Kunstenaars Start en Basis. Er zijn voor hen ook tegemoetkomingen mogelijk ten behoeve van projecten en internationale presentaties. Gemeenten kunnen eveneens individuele subsidies verstrekken in de vorm van beurzen en stipendia, ontwikkelings- en stimuleringsgelden, project- en presentatiemiddelen, financiën voor promotie en documentatie. De rijksgesubsidieerde stichting Cultuur+Ondernemen biedt cultuurleningen aan, een aantal provincies en gemeenten legt eenzelfde leenbedrag daarbij.
Advies en participatie
Veel gemeenten winnen advies in bij een commissie van onafhankelijke deskundigen aan wie zij het oordeel over de kunstenaars en hun kunstwerken overlaten. Ook kan deze een bredere rol hebben in het beoordelen van de omgevingskwaliteit. Deze taken zouden op termijn een onderdeel kunnen worden van de adviescommissie zoals beoogd in de komende Omgevingswet. Van belang is voorts dat de participatie van de bevolking in het oog moet worden gehouden vanwege het draagvlak voor de te ontwerpen en plaatsen beelden, objecten e.d. Overigens richten steeds meer kunstenaars zich op thema’s die spelen in de lokale leefomgeving, zodat hun kunstwerken met zeggenschap van de burgers tot stand komen en ook leiden tot eigenaarschap hiervan. Daarnaast heeft het Platform Beeldende Kunst in december 2021 de directies van de Nederlandse Kunstacademies opgeroepen om hun studenten zowel financieel als inhoudelijk beter voor te bereiden op de weerbarstige maatschappelijke realiteit. Platform Beeldende Kunst (platformbk.nl)